شهر قزوین روزگاری بیش از ۱۰۰ آب‌انبار داشت؛ اما در حال حاضر تعداد آب‌انبارهای سالم آن به کمتر از ۱۰ مورد رسیده است. دلیل اصلی این امر را می‌توان گسترش سریع شهر قزوین و مهاجرپذیری بالای آن دانست که باعث ساخت‌وسازهایی درون بافت قدیمی شهر شد تا مهاجران جدید بتوانند در آن مستقر شوند. یکی از این آب‌انبارها، آب‌انبار سردار بزرگ است که به‌عنوان سازه‌ای بزرگ و جالب در نظام آبرسانی شهری، در سال ۱۳۵۵ با شماره ۱۳۳۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

این آب‌انبار تاریخی توسط دو برادر به نام‌های محمدحسن خان و محمدحسین خان از امرای فتحعلی‌ شاه در بی‌آب‌ترین محله شهر قزوین یعنی محله «راه ری» بنا شد. در کتیبه سردر نیز این دو موسس و تعمیر آن در سال ۱۳۵۷ توسط شهرداری قزوین ذکر شده است. جالب اینکه در قزوین دو آب‌انبار به نام‌های سردار بزرگ و سردار کوچک وجود دارد که برخلاف تصور گردشگران، آب‌انبار سردار بزرگ از لحاظ حجم کوچک‌تر از آب‌انبار سردار کوچک است و دلیل نامگذاری آن‌ها فقط به‌خاطر سازنده‌هایشان بوده است.

معماری آب‌ انبار سردار بزرگ

در دو سمت ورودی آب‌انبار سردار بزرگ، با سکوی سنگی برای نشستن و استراحت روبه‌رو می‌شوید. این بخش دارای طاق‌نمای عریضی با قوس جناقی و دو طاق جانبی به‌صورت دو طبقه است که آجرکاری و کاشی‌کاری با طرح هندسی، زیبایی دوچندان به آن‌ها بخشیده‌اند. در ادامه، مسیر دسترسی به پاشیر جهت برداشت آب قرار دارد که درمجموع شامل ۴۸ پله سنگی می‌شود و هر پله به ارتفاع متوسط ۲۵ سانتی‌متر است. در این مسیر می‌توانید شاهد پوشش طاق‌آهنگ باشید؛ ضمن اینکه قسمتی از پوشش ابتدای ورودی راهشیر دارای تزیینات آجرکاری همراه با رسمی‌بندی و استفاده از پا باریک‌های تزیینی و کاشی‌کاری است. در پایان راه­شیر بخشی قرار دارد که به «پاشیر» معروف است و مردم در گذشته برای دسترسی به آب باید این مسیر را طی می‌کردند و ۱۲٫۵ متر پایین می‌رفتند.

مخزن آب این بنا با حجم ۴,۹۰۰ متر مکعب به‌صورت مربعی‌شکل است که روی آن گنبدی زیبا و رفیع بر پایه مربع ایجاد شده و زیبایی خاصی به فضای آن بخشیده است. ارتفاع بلندترین نقطه این گنبد آجری تا کف آب‌انبار حدود ۲۸ متر است؛ هرچند بعدها کف آن را به‌اندازه سه متر پر کردند و به این ترتیب، ارتفاع آن به ۲۵٫۵ متر رسید. علاوه بر بادگیر مرکزی که در بالاترین قسمت گنبد قرار دارد، چهار روزن مشبک جهت تهویه هوا در گنبد کار گذاشته شده است. گنبد آب‌انبار از بیرون چندان بزرگ به نظر نمی‌آید؛ اما با پایین‌رفتن از پله‌ها و رسیدن به داخل مخزن، عظمت و بزرگی گنبد و خلاقیت معماران آن مورد تحسین قرار می‌گیرد.

مصالح به کار گرفته در بنای آب‌انبار بزرگ، شفته آهک با روکش ساروج با قطری حدود سه متر است. اگر به دیوارهای داخلی بنا دقت کنید، می ‌بینید که کاملا صاف نیستند. این ناصافی به‌دلیل بی‌دقتی در معماری نبوده، بلکه برای ایجاد حرکت در داخل آب و جلوگیری از رکود و فساد آب بوده است. این بنا مقاومت خوبی در برابر زلزله دارد و با وجود زلزله‌‌های مختلف در طی سالیان دراز در قزوین، به‌‌خاطر مهندسی دقیق آسیب ندیده است.