کاخ عالی قاپو از زیباترین بناهای تاریخی به جا مانده از دوران حکومت صفویان و از مشهورترین جاهای دیدنی اصفهان است. کاخ یا عمارت عالی قاپو در ضلع غربی میدان نقش جهان اصفهان و مقابل مسجد شیخ لطف الله قرار دارد. در گذشته از عمارت عالی قاپو با نام‌های «دولتخانه مبارکه نقش جهان» و «قصر دولتخانه» نیز یاد می‌کردند. کاخ عالی قاپو ۱۸۰۰ متر مربع مساحت، ۶ طبقه و ۳۸ متر ارتفاع دارد. عالی‌قاپو تنها بنایی است که نسبت به سایر بناهای پیرامون میدان پیش‌آمدگی دارد و در زمان خود نمادی از قدرت حکومتی به شمار می‌رفت و با معماری زیبا بر پایه چوب، از بزرگ‌ترین و باشکوه‌ترین بناهای آن دوران محسوب می‌شد.

سردر ورودی عمارت عالی قاپو در زمان صفویان، دروازه ورود به تمام بناهای سلطنتی در میدان نقش جهان بوده است. شاه عباس اول صفوی، به‌منظور نشان دادن قدرت و شکوه دولت خود، دستور به ساخت عمارت عالی قاپو داد. جلسات مهم حکومتی، استقبال از مهمانان خارجی و مراسم دولتی در این کاخ برگزار می‌شد؛ همچنین بالکن این عمارت محلی برای اتراق شاه عباس و اطرافیان او در زمان برگزاری مسابقات چوگان و اسب‌سواری در میدان نقش جهان و تماشای این مسابقات بود.

عمارت عالی قاپو در زمان شاه عباس اول بسیار مورد احترام بود و عبور از در ورودی این بنا برای همگان میسر نبود. در بازدید از میدان نقش جهان اصفهان، این ساختمان ۶ طبقه توجه بسیاری از گردشگران را، از گذشته‌های دور تاکنون، جلب می‌کند.

کاخ عالی قاپو را با عنوان بلندترین کاخ عهد صفوی می‌شناسند که با پلکانی باریک از طبقه همکف به طبقات بالاتر می‌رسد. بالا رفتن از این پله‌ها به‌دلیل ارتفاع بلند آن‌ها کمی سخت است؛ اما در پس آن ایوانی زیبا با ستون‌های چوبی قرار دارد که ارتفاعش به ۲۰ متر می‌رسد و تماشای میدان نقش جهان از فراز آن بسیار لذت‌بخش است. در این ایوان می‌توانید مسجد شیخ لطف الله را پیش رویتان، سر در قیصریه را در سمت چپ و مسجد شاه را در سمت راست ببینید. عمارت عالی قاپو از جالب توجه‌ترین بناهای تاریخی در میدان نقش جهان اصفهان به شمار می‌رود.

وجه تسمیه

عالی‌قاپو به دو صورت تلفظ شده است که برای هرکدام وجه‌تسمیه‌ای گفته‌اند. عالی قاپو که بیشتر در محاورات و مکاتبات متداول است، از کلمه عالی و قاپوی ترکی به معنی درگاه تشکیل می‌شود؛ به‌معنای باب عالی! واژه ترکی «قاپی» پیش از آن‌که جای خود را به «باب» و «باب عالی» بدهد، ابتدا به‌معنای کاخ سلطان بود. همان طور که باب عالی در عثمانی معمول بود، بین ایرانیان شیعه نیز چنین بابی وجود داشت که مانند باب عالی عثمانی مورد احترام بود. ازاین‌رو، کلیه کسانی که می‌خواستند وارد عالی‌ قاپو شوند باید خم‌ می‌شدند، آستانه را می‌بوسیدند و داخل می‌شدند. طبق روایات تاریخی حتی شاه‌ عباس نیز هنگام ورود به این عمارت از اسب پیاده می‌شد. علاوه بر این، عالی‌قاپو محل تحصن مقصران و گناهکاران بود و هر گناهکاری که به عالی‌ قاپو راه می‌یافت، کسی نمی‌توانست او را از آنجا بیرون بیاورد، مگر به امر شاه صفوی!

در مقابل عده‌ای نوشته‌اند، هنگامی‌ که شاه‌ عباس کبیر در نقره را برای بارگاه حضرت امیرالمومنین علیه‌السلام به نجف برد و نصب کرد، دری را که پیش از آن در آنجا قرار داشت، برای تبرک به اصفهان آورد و در عالی‌قاپو نصب کرد. به این ترتیب، آن را علی قاپو یا قاپی نامیدند و از آنجا که منسوب به بارگاه امام علی (ع) بود، مورد احترام شاه و مردم قرار داشت و هر کش پای خود را روی آن می‌گذاشت، مجازات می‌شد. کسانی که مورد لطف شاه قرار می‌گرفتند، با تشریفات خاصی مقابل در قصر می‌آمدند، آن را می‌بوسیدند و با صدای بلند، عظمت و قدرت شاه را از خداوند مسئلت می‌کردند. جالب اینکه حتی تا چند سال پیش، مردم در اطراف آن آش‌ می‌پختند، نذری می‌دادند و به زنجیر جلو در مزبور، رشته‌هایی به‌‌عنوان دخیل می‌بستند.

تاریخچه عالی قاپو

قدمت عمارت عالی قاپو به حکومت صفویان در ایران باز می‌گردد، زمانی که اصفهان پایتخت فرماندهی بود. بر اساس برخی مستندات تاریخی، کاخ عالی‌ قاپو روی کاخی از عهد تیموریان احداث شد که قدمت آن به سال ۱۰۰۰ تا ۱۰۰۶ هجری قمری می‌رسید.

عمارت عالی قاپو در حدود سال ۱۰۵۴ هجری قمری (بین سال‌های ۹۷۱ تا ۹۷۷ هجری شمسی) به دستور شاه عباس اول ساخته شد که از مقتدرترین پادشاهان ایران بوده است؛ البته تکمیل ظرایف و تزیینات عمارت عالی قاپو پس از مرگ شاه عباس اول صورت گرفت. شاه صفوی، سفرا و شخصیت‌های عالیقدر را در این کاخ به حضور می‌پذیرفت. ساخت کامل بنای عالی قاپو و تکمیل تزیینات داخلی این عمارت در طول پادشاهی شاه عباس اول، شاه عباس دوم و شاه سلطان حسین صورت گرفته است. این فاصله زمانی که مراحل ساخت بنا به‌صورت متناوب در آن جریان داشته است، نزدیک به ۱۰۰ سال طول کشیده است. پایه‌گذاری بنا بیشتر به زمان شاه عباس اول و دوم و مرمت و تزیین آن به زمان پادشاهی شاه سلطان حسین باز می‌گردد. صائب تبریزی در پایان بنای این تالار، قصیده قرایی سروده و تقدیم به شاه عباس کرده که ابیاتی از آن این‌چنین است:

منت ایزد را که از لطف خدای مستعان عالم افسرده شد از باد نوروزی جوان

جوهر تیغ شجاعت، شاه عباس آنکه هست نور عالمگیری از سیمای اقبالش عیان

چون شد از تعمیر دل‌ها فارغ از توفیق حق کرد تالار فلک قدری بنا در اصفهان

گرچه چندین نقش موزون داشت در هر گوشه‌ای زین عمارت شد بلند آوازه نقش جهان

تا بود خورشید تابان شمسه‌ طاق سپهر جلوه‌گاه سایه‌ حق باد این عالی مکان

در تزیینات داخلی بنای عمارت عالی قاپو، آثار هنری برجسته خوش‌نویسی و مینیاتور از دوران بعد از شاه عباس اول نیز دیده می‌شوند که نشان از تکمیل کاخ قاپو پس از مرگ وی دارد. با توجه به هدف شاه عباس از ساخت عمارت عالی قاپو که استفاده از آن به‌عنوان «قصر دولتخانه» بود، معماری بنا توسط برجسته‌ترین معماران ایرانی طراحی شد. این اقدامات پس از جابه‌جایی پایتخت از شهر قزوین به اصفهان انجام شدند.

پیش از تغییر پایتخت در دوره صفویان، بنایی به همین نام در شهر قزوین، محل استقرار صفویان وجود داشت؛ به همین دلیل و به اعتقاد مورخان، کاخ عالی قاپوی اصفهان نمونه مجلل‌تر از کاخ عالی قاپو در خیابان سپه قزوین است که شاه عباس اول به‌منظور نشان دادن عظمت دولت خود و اقتدارش تصمیم به ساخت آن گرفت.

بنای اولیه با سرعت زیادی در زمان شاه عباس به پایان رسید؛ اما می‌توان مراحل تکمیل این عمارت را به دوره‌های مختلف تقسیم کرد، که کارشناسان از روی کتیبه‌ها و اشعار نوشته شده داخل بنا به این اطلاعات دست پیدا کرده‌اند. به‌عنوان مثال، وجود کتیبه‌ای به خط نستعلیق در زمان شاه سلطان حسین نشان از آن دارد که تزیینات طبقه سوم در زمان این آخرین پادشاه صفوی اضافه یا مرمت‌ شده ‌است.

در ابتدای ساخت عالی قاپو و در مرحله اول، این بنا تنها به‌منظور برقراری مسیر ارتباطی میان باغ نقش جهان و دیگر کاخ‌های اطراف ساخته شد و فقط پادشاه و درباریان برای انجام امور تشریفاتی، استقبال از مهمانان خارجی و انجام برخی امور اداری از آن استفاده می‌کردند. البته فضایی اختصاصی برای استراحت و زندگی شاه و امکانات مناسب در عالی قاپو ساخته بودند. بازار اطراف عالی قاپو در ابتدا تنها یک طبقه بود و ورودی عمارت عالی قاپو به مغازه‌ها اشراف داشت.

با گسترش شهر اصفهان و افزایش جمعیت ساکن در این شهر و مهاجرت از آبادی‌های اطراف به پایتخت، بر اهمیت مقر حکومت نیز افزوده شد و به همین منظور، بر تعداد طبقه‌های عمارت عالی قاپو افزودند. در سال ۱۰۵۳ هجری قمری در زمان سلطنت شاه‌ عباس دوم، ایوانی با ۱۸ ستون چوبی به ارتفاع ۱۰ متر به طبقه سوم کاخ عالی‌قاپو اضافه‌ شد. ستون‌های الحاقی با آینه پوشانده و سقف آن با صفحات بزرگ نقاشی تزیین شدند. دیوارهای ایوان دارای دو پوشش تزیینی بود که اولی در زمان شاه‌ عباس دوم و دومی در زمان شاه سلطان حسین به آن الحاق شد. از فراز آخرین طبقه کاخ عالی‌قاپو و ایوان باشکوه آن، شاهان صفوی و مهمانان آن‌ها به تماشای بازی چوگان، چراغانی، آتش‌بازی و نمایش‌های میدانی می‌نشستند. وسعت این ایوان ستون‌دار حدود ۴۸۰ مترمربع است و کف آن با تیرهای چوبی، شناژبندی شده که به استحکام بنا افزوده است.

با این تغییرات، شکل ظاهری ساختمان تفاوت‌های زیادی کرد و به‌شکل امروزی آن نزدیک شد. ورودی مجلل امروزی در این زمان بنا شد و از شکل ساده‌اش در آمد. بر تعداد طبقات و اتاق‌های کاخ نیز افزودند. این دوره را می‌توان دوران طلایی صفویان نامید که در اوج قدرت، شهرت و محبوبیت قرار داشتند.

پس از آن، تصمیم به افزایش امکانات رفاهی کاخ عالی قاپو برای اقامت مهمانان گرفتند و تالار موسیقی نیز در آخرین طبقه به عمارت عالی قاپو اضافه شد. سالن موسیقی از نظر معماری تفاوت‌هایی با دیگر قسمت‌های کاخ دارد و داخل آن تزیینات بسیار زیبایی تعبیه شده است. پس از تغییرات بنا، ایوان مشرف به باغ را نیز گسترش دادند تا برای تماشای رویدادها و مراسم و مسابقات داخل میدان، فضای بیشتری برای تماشا وجود داشته باشد، به همین دلیل ایوان را تا هفت متر از دکان‌های بازار جلوتر بردند و سپس بخش ورودی عمارت را نیز وسعت دادند تا فضای کافی برای استقبال از مهمانان و رژه‌های تشریفاتی به وجود بیاید.

در نهایت ۱۸ ستون ایوان کاخ را بر پا و سقفی چوبی بر آن تعبیه کردند. راه پله‌ای بلند و باریک، دسترسی به این ایوان را میسر می‌کرد. برای سیستم آب رسانی به کاخ عالی قاپو نیز حوضی مسی در ایوان قرار دادند تا راهی برای انتقال آب به بالای کاخ باشد. بنای عالی قاپو از کامل‌ترین عمارت‌های پادشاهی در زمان خود محسوب می‌شود.

در طول تاریخ به‌دلیل جنگ‌ها و عوامل طبیعی مختلف، خسارت‌های فراوانی به عمارت عالی قاپو وارد شد. حمله افغان‌ها، جنگ‌های داخلی، انتقال پایتخت از اصفهان و بی‌توجهی پادشاهان صفوی پس از شاه عباس به این عمارت، از عوامل تخریب بعضی قسمت‌ها و آسیب به بنای کاخ عالی قاپو بوده‌اند.

در دوره قاجار عالی‌قاپو چند سال محل سکونت و کار ظل‌السلطان بود و او تغييراتی در کتیبه‌های آن داد. کتیبه‌های جبهه شرقی بنا و الواح خطی سردر ورودی مبین همین مطلب است که طی اشعاری به تعميرات سال ۱۲۷۴ اشاره می‌کند.

در طول سال‌های اخیر نیز مرمت بخش‌های مختلف کاخ عالی قاپو ادامه داشته است و در سال ۱۳۸۴، داربست‌هایی را برای انجام عملیات تقویت استحکام بنا، مرمت و نظافت نمای عمارت و بازسازی بخش‌های تخریب شده نصب کردند. مرمت بنای عالی قاپو ۱۲ سال به طول انجامید و سپس داربست‌ها برداشته شدند، اما کار بازسازی تزیینات داخلی و بخش‌های دیگر هم‌چنان ادامه دارد.

کاخ عالی قاپو کجاست؟

کاخ عالی قاپو در شهر اصفهان و در ضلع غربی میدان نقش جهان قرار دارد. میدان نقش جهان در مرکز شهر اصفهان و نزدیک به شمال این شهر قرار گرفته است. برای رسیدن به عمارت عالی قاپو باید به‌سمت میدان نقش جهان بروید.