تاریخچه شهر تاریخی هگمتانه
با توجه به آثار به جای‌مانده از ایران کهن، به نظر می‌رسد شهر هگمتانه توسط اقوام آریایی ماد در قرن ۱۷ قبل از میلاد تاسیس شده و به عنوان پایتخت اولین امپراتوران و پادشاهان ایرانی مورد استفاده قرار گرفته است. همانگونه که پیش‌تر بیان شد، حدود ۱۰ هکتار از وسعت شهر باستانی هگمتانه، در تملک شخصی قرار داشت که خوشبختانه در سال‌های ۱۳۴۷ و ۱۳۴۸ هجری شمسی پروژه‌ی خریداری و دراختیار گرفتن این اراضی شروع و مجددا به بخش هگمتانه‌ی ایران کهن، بازگردانده شد. همچنین کاوش‌ها و بررسی‌های صورت گرفته در این مکان مهم و ارزشمند تاریخی نیز از سال ۱۳۶۲ آغاز شده و طبق اظهار نظر مسئولان امر، این عملیات تا به امروز ادامه دارد. گفته می‌شود با چندین مورد کاوش و تحقیقاتی که توسط مسئولان و باستان‌شناسان خبره و متعهد در این مجموعه‌ی عظیم صورت پذیرفته است، این شهر باستانی و وسیع کشف شده است. نظرات متعددی در مورد این شهر تاریخی و ارزشمند ایران کهن، از سوی باستان‌شناسان، شرق‌شناسان غربی و معماران و ایران‌شناسان داخلی و خارجی وجود دارد که هر کدام در نوع خود شنیدنی و قابل توجه خواهد بود. براساس نقل قول‌های تاریخی و بررسی‌های ابتدایی صورت گرفته توسط کارشناسان تاریخی و باستان‌شناسان بر این مکان، هگمتانه، مکانی باستانی و متشکل از کاخ‌ها، عمارات و آثار برجای‌مانده از حکومت مادها و هخامنشیان در نظر گرفته شد. طبق موقعیت مکانی و استراتژیک شهر تاریخی هگمتانه، برخی از باستان‌شناسان احتمال می‌دهند که این شهرتاریخی حدودا هزار سال پیش از میلاد مسیح مورد اشغال قرار گرفته است.
البته شواهد تاریخی معتبری در اثبات این احتمال وجود ندارد. هردوت (نخستین تاریخ‌نگار یونانی زبان در ۴۲۵-۴۸۵ پیش از میلاد مسیح (ع) زندگی کرده و آثارش تا امروز موجود است. وی به پدر تاریخ نیز مشهور است) معتقد است که مادها هشتصدسال پیش از میلاد حضرت مسیح (ع) این مکان را به عنوان پایخت خود از جانت دیاکو انتخاب کرده و مورد استفاده قرار دادند. طبق توصیفات وی، طراحان و سازندگان این شهر تاریخی، مجموعه‌ی شاهانه را که شامل قصر، خزانه‌داری و اقامت‌گاه نظامی است، روی تپه‌ای ساخته و با ایجاد هفت دیوار متحدالمرکزی که هردیوار بخش درونی آن از دیوار بخش بیرونی، مرتفع‌تر در نظرگرفته شده است، مجموعه‌ی ذکر شده را احداث کردند. برخی دیگر از کارشناسان و باستان‌شناسان معتقدند که ایجاد شهر هگمتانه به دستور جمشید پادشاه یا سمیرامیس افسانه‌ای صورت پذیرفته است. برخی دیگر از کارشناسان دستور ساخت و احداث این شهر باشکوه را از سوی سومین پادشاه سلسله‌ی ماد، فرورتیش می‌دانند. طبق اطلاعات موجود در دانشنامه‌ی ایرانیکا، سلسله‌ی ماد، ۷۰۸ سال قبل از میلاد مسیح توسط دیاکو تاسیس و هگمتانه نیز به عنوان مرکز یا پایتخت آن انتخاب شد. از نکات جالب و قابل توجهی که می‌توان در مورد شهر هگمتانه بیان کرد، نام این شهر است که در سنگ‌نوشته‌ای برجای‌مانده از بیستون (این سنگ‌نوشته متعلق به داریوش اول معرفی شده است)، به هَمگمَتانَ به زبان فارسی باستان، آک-مَ-دَ-نَ به زبان ایلامی و آ-گَ-مَ-تَ-نُ به زبان اکدی، حک شده است. در زبان‌های دیگر نیز برای شهر باستانی همدان نام‌هایی مختلف برگزیده شده است که می‌توان به اِکباتانا، اِگباتانا در زبان یونانی، اکباتانا، اکباتانیس پارتیوروم در زبان لاتین، آحمِتَ در زبان آرامی، آحمَتَن، هَمَتَن، اِکبَتَن در زبان ارمنی و هَمَدان در زبان فارسی میانه اشاره کرد. مفسران براین عقیده‌اند که این واژه به معنای محل گرد آمدن است که از کلمه‌ی هَنگمَتَ بدست آمده است.
باتوجه به معنای آن، احتمال گردهم‌آیی گروهی مردم، آن هم پیش از تشکیل سلسله‌ی ماد دور از تصور نخواهد بود. هردوت نیز به این تجمع که مادها برای انتخاب دیاکو به عنوان پادشاه صورت دادند، اشاره کرده ولی صحبتی از محل دقیق این اجتماع، به میان نمی‌آورد. طبق بررسی‌های تاریخی و باستان‌شناسی، یکی بودن هگمتانه با همدان تایید و قطعی است. اما متاسفانه به دلیل کمبود آثار باقی‌مانده‌ای که از دوران قبل از اسلام در دست است، بازدیدکنندگان اروپایی، مناطقی مانند تخت سلیمان، شوش و کنگاور را برای هگمتانه درنظر می‌گیرند. جالب است بدانید که در سکه‌های کشف شده از زمان حکومت ساسانیان، اهمتان به عنوان محل ضرب معرفی شده و اولین متونی که در آن نام مادها و مناطق مربوط به آن‌ها ذکر شده است، تقویم ۲۴ شارل مانزر سوم (۸۳۶ پیش از میلاد و سارگن دوم (امپراتور آشور و بنیانگذار سلسله‌ی سارگون،۷۱۵ سال قبل از میلاد مسیح است. در این متون از قوم و سرزمین‌شان به نام مادای یا آمادای نوشته‌هایی ثبت شده و برجای مانده است. تاریخ‌نگاران بسیاری نیز در مورد قدمت و علت ساخت شهر هگمتانه نظرات و عقاید خود را بیان کرده‌اند.
همانگونه که در بخش‌های پیشین بیان شد، در مورد قدمت و علت دقیق ساخت هگمتانه، نظرات و بیانات متعددی وجود دارد. ولی آنچه در نظر تمامی مورخان، تاریخ‌شناسان، معماران و باستان‌شناسان یکسان و همانند جلوه می‌کند، معماری و هنر اعمال شده‌ی طراحان و سازندگان این مجموعه‌ی عظیم و باشکوه ایران کهن است. به نظر می‌رسد این شهر زیبا و تاریخی، به صورت قصری وسیع، زیبا و با استحکام بسیار طراحی و در زمینی به وسعت بیش از ۴۰ هکتار ساخته شده است. معماران این اثر تاریخی، آن را به صورت هفت قلعه‌ی متصل و تودرتو طراحی و احداث کردند. به نظر می‌رسد ساختمان‌های مسکونی مردم در مجاورت و نزدیکی این قلعه‌ها قرار گرفته است. این قلعه‌های متصل به هم هر کدام طبق کاربری خاص و ویژه‌ای احداث شده که می‌توان به قلعه‌ی هفتم یا آخرین قلعه‌ی درونی که سازندگان آن را به عنوان کاخ پادشاه بنا کردند، اشاره کرد. البته مورخان، علت ساخت و احداث خانه‌های مردم در کنار قلعه‌ی هفتم را، درخواست دیاکو مبنی بر نقل مکان قوم ماد از محل سکونت خود به مجاورت کاخ شاهی بیان کردند. از دیگر مورخان یونانی نوشته‌ای برجای مانده‌است که به نظر می‌رسد در توصیف معماری این شهر کهن کمی از صنعت اغراق استفاده کرده است. وی به چوب‌های استفاده شده در ساخت کاخ اشاره کرده یا قصر شاهی را پوشیده از طلا و نقره بیان می‌کند. همچنین از کنده‌کاری‌ها و تزئینات زیبا و فراوانی که بر درها، رواق‌ها و ستون‌های این بخش از مجموعه‌ی هگمتانه صورت گرفته، با زبان تمجید سخن به میان آورده است. او معتقد است که نمی‌توان بخش یا دیواری از قصر پادشاه را بدون تزئین و ستون‌های فاقد طلا و جواهر یافت. به گفته‌ی این مورخ یونانی، تمامی کاشی‌کاری‌هایی که ازاره‌ها و دیواره‌های داخل قصر را تزئین و طراحی کرده‌اند، از آب نقره مستور شده و تمامی چوب‌های به کار رفته نیز از چوب درختان کاج و سرو استفاده شده است.
کاوش‌ها و حفاری‌های صورت گرفته بر این مجموعه‌ی عظیم و تحسین‌برانگیز ایران کهن، پرده از بقایای شبکه‌ی آب‌رسانی کاملا پیشرفته و منظمی برداشته است. طراحان آن را به گونه‌ای احداث کرده‌اند که در فاصله‌ی بین کانال‌های آب، راه‌های عبوری با عرضی بالغ بر ۳ متر و نیم ایجاد کرده‌اند. همچنین در کف این راه‌های عبور از آجرهای مربعی شکل و کاملا یکسان به عنوان پوشش استفاده شده است. کارشناسان معماری و باستان‌شناسان، طی پروژه‌ی حفاری و کاوش بر این مجموعه، اطلاعات دیگری در مورد معماری هگمتانه به دست آوردند. طبق گزارشات ایشان به نظر می‌رسد واحدهای ساختمانی متشکل از حیاط مرکزی، اتاق‌ها و انبارها به صورت قرینه در اطراف ساخته شده‌اند که در فاصله‌ی ۳۵ متری بین معابر قرار گرفته‌اند. نقشه‌ی این واحدهای مسکونی به گونه‌ای است که از فضای تقریبی ۵.۱۷ * ۵.۱۷ متر برای احداث آن‌ها استفاده شده است. راه‌های عبور از عرضی برابر با ۳.۵ متر برخوردار بوده که پی‌بندی آن به صورت آجر در قسمت عظیمی از تپه ادامه یافته و از سمت شمال شرقی به جنوب غربی جهت‌دهی شده‌اند. با ادامه‌ی حفاری‌های صورت گرفته بر تپه‌ی هگمتانه که وسعتی بالغ بر ۱۴۰۰۰ مترمربع را دربر می‌گیرد، حصاری طولانی به بلندای ۹ متر و همچنین دو برج بزرگ و کم‌نظیر و بخش‌هایی از حصار وسیع شهر که از قطری برابر با ۹ متر و ارتفاعی برابر با ۸ متر برخوردار است، کشف شده است. به نظر می‌رسد این حصار از برج‌هایی بزرگ و عظیم بوده که در فاصله‌هایی معین ساخته شده‌اند. جالب است بدانید هگمتانه‌ی قدیم در این حصار قرار داشته است. آثاری متعدد و حیرت‌انگیز نیز در عملیات حفاری و کاوش‌های کارشناسان داخلی و خارجی کشف و ضبط شده که قدمت اکثر آن‌ها را به دوران هخامنشیان و پیش‌تر نسبت می‌دهند.
